Παρένθετη Μητρότητα: Ένα “Εριζόμενο” Δικαίωμα Που Προκαλεί Διεθνή Νομοθετική Αμηχανία

Το δικαίωμα στην απόκτηση απογόνων συνιστά θεμελιώδες δικαίωμα και, ειδικότερα, έκφανση του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, καθώς εμπεριέχει τη δυνατότητα αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισμού του ατόμου. Ωστόσο, το αναντίρρητο αυτό δικαίωμα δεν αφορά μόνο τη φυσική αναπαραγωγή, αλλά και τις περιπτώσεις ιατρικής υποβοήθησης – μία ερμηνευτική προσέγγιση που κατέστη αναγκαία από τις σύγχρονες βιοτεχνολογικές και ιατρικές εξελίξεις.

Η παρένθετη μητρότητα αποτελεί μια μορφή τεχνητής αναπαραγωγής, αλλά ταυτόχρονα ένα ζήτημα εριζόμενο και αμφισβητούμενο ως προς το κατά πόσο είναι κοινωνικώς, ηθικώς και νομικώς ανεκτό (Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, 2016). Παρότι τις τελευταίες δεκαετίες η παρένθετη μητρότητα συναντάται ως επιλογή των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα τεκνοποίησης, η πρώτη αναφορά σε αυτήν γίνεται ήδη από τη Βίβλο, με τη Σάρα να προτείνει στο σύζυγό της, Αβραάμ, να τεκνοποιήσει με την υπηρέτριά τους Hagar, καθώς η ίδια αδυνατούσε να αποκτήσει παιδιά.

Έννοια Και Μορφές Παρένθετης Μητρότητας

Στην παρένθετη κύηση ή υποκατάστατη μητρότητα, η παρένθετη ή κυοφόρος μητέρα συμφωνεί με το ζευγάρι που επιθυμεί την απόκτηση τέκνου να κυοφορήσει και να γεννήσει το παιδί το οποίο, εν συνεχεία, θα τού παραδώσει. Διακρίνονται δύο περιπτώσεις υποκατάστατης μητρότητας: αυτή της μερικής, και αυτή της πλήρους υποκατάστασης. Στη μερική υποκατάσταση, η γενετική μητέρα που επιθυμεί το παιδί, προσφέρει το γεννητικό υλικό το οποίο, αφού γονιμοποιηθεί, εμφυτεύεται στη μήτρα της κυοφόρου γυναίκας. Αυτή η περίπτωση, στο αμερικανικό δίκαιο, ονομάζεται “πλήρης παρένθετη μητρότητα” (full surrogacy), αφού το εμφυτευόμενο υλικό προέρχεται εξ ολοκλήρου από το ζευγάρι που επιθυμεί την απόκτηση τέκνου, και είναι αυτή που επιλέγεται κατά συντριπτική πλειοψηφία παγκοσμίως. Στην πλήρη υποκατάσταση, από την άλλη, η χορήγηση του γεννητικού υλικού γίνεται από την παρένθετη μητέρα, η οποία είναι η μόνη βιολογική μητέρα του παιδιού, ενώ συναντάται και μία ειδικότερη περίπτωση αυτής, όταν εμφυτεύεται σε μία παρένθετη μητέρα γεννητικό υλικό τρίτης γυναίκας, γονιμοποιημένο από το υλικό του μόνιμου συντρόφου ή συζύγου της γυναίκας που επιθυμεί να γίνει μητέρα. Η πλήρης υποκατάσταση στην Αμερική ονομάζεται “μερική παρένθετη μητρότητα” (partial surrogacy), δεδομένου ότι το γεννητικό υλικό προέρχεται εν μέρει από αυτούς που επιθυμούν την απόκτηση παιδιού.

Παραπέρα, γίνεται διάκριση μεταξύ της αλτρουιστικής -δηλαδή χωρίς αντάλλαγμα- παρένθετης μητρότητας, η οποία γίνεται κατόπιν εθελοντικής προσφοράς από την πλευρά της κυοφόρου μητέρας, και της παρένθετης μητρότητας έναντι οικονομικού ανταλλάγματος ή, αλλιώς, της εμπορικής παρένθετης μητρότητας. Αξίζει να σημειωθεί η έλλειψη σαφούς οριοθέτησης της έννοιας του οικονομικού ανταλλάγματος από τις διάφορες έννομες τάξεις, με το βάρος της διασαφήνισης να αποδίδεται στο δικαστή που θα κρίνει κάθε ειδικότερη διαφορά. Κατά κοινή αποδοχή, πάντως, οικονομικό αντάλλαγμα δεν συνιστούν αποκλειστικά χρήματα, αλλά και κάθε αντικείμενο ή υπηρεσία που φέρει χρηματική αξία και προσφέρεται στην κυοφόρο αιτιωδώς, με σκοπό να αποδεχτεί και να συμφωνήσει στη διευθέτηση παρένθετης μητρότητας. Από την άλλη, οικονομικό αντάλλαγμα δεν συνιστά η κάλυψη των εξόδων που προκύπτουν από την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό, τη λοχεία ή ακόμα και της ενδεχόμενης ζημίας της παρένθετης μητέρας από την αποχή, για παράδειγμα, από την εργασία της.

Image by Michaela Early

Τέλος, ανάλογα με τη νομοθετική αντιμετώπιση του τρόπου αυτού αναπαραγωγής σε διεθνές επίπεδο, εντοπίζονται 4 τάσεις: Στην πρώτη περίπτωση ο νόμος απαγορεύει όλα τα είδη παρένθετης μητρότητας, στη δεύτερη επιτρέπει και ρυθμίζει μόνο την αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα, στην τρίτη κατηγορία υπάρχει πλήρες νομοθετικό ρυθμιστικό κενό, και στην τελευταία επιτρέπει όλα τα είδη παρένθετης κύησης.

Ο “Δανεισμός Μήτρας” Στην Ευρώπη

Ο “δανεισμός μήτρας” -όπως αποκαλείται εναλλακτικά η παρένθετη μητρότητα- αντιμετωπίζει ποικίλες νομοθετικές διαφοροποιήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, επιβάλλοντας έτσι μια συνολική επισκόπηση των αντίστοιχων ρυθμίσεων.

Image by Lisa Larson-Walker

Αρχικά, στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν χώρες που απαγορεύουν εξ ολοκλήρου και δια νόμου την παρένθετη μητρότητα, όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Ισπανία και η Ελβετία, με τις ποινικές και αστικές κυρώσεις, τη φυλάκιση και τα χρηματικά πρόστιμα να είναι ιδιαίτερα σημαντικά -σε περίπτωση παραβίασης της ρητής αυτής απαγόρευσης- στις τρεις πρώτες χώρες. Άλλα ευρωπαϊκά κράτη όπου απαγορεύεται ρητώς αυτός ο τρόπος αναπαραγωγής είναι η Πορτογαλία, η Βουλγαρία και η Μάλτα. Στη Σουηδία, παραπέρα, υπάρχει νομοθετικό κενό ως προς το αναλυόμενο ζήτημα αλλά, κατόπιν πρότασης από κυβερνητική επιτροπή, αναμένεται η πλήρης νομοθετική απαγόρευση της παρένθετης μητρότητας. Σε ένα μικρό αριθμό χωρών -όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία- επιτρέπεται μόνο η αλτρουιστική μορφή της παρένθετης μητρότητας, ενώ σε άλλες -όπως στην Ελλάδα- ο νόμος ρυθμίζει μόνο την πλήρη μορφή αυτής (full surrogacy).

Από την άλλη, υπάρχει μια πλειάδα κρατών όπου ναι μεν δεν υπάρχει ρητή γενική απαγόρευση της παρένθετης μητρότητας ή της εμπορικής μορφής της, αλλά δεν υπάρχει εξίσου και κάποια συγκεκριμένη νομοθετική διευθέτηση του ζητήματος, ούτε καν σχετικά με την παρένθετη μητρότητα άνευ οικονομικού ανταλλάγματος. Παραδείγματα αποτελούν η Σλοβακία, η Σλοβενία, η Ρουμανία, η Πολωνία, το Λουξεμβούργο και η Αυστρία. Επιπρόσθετα, συναντώνται χώρες, όπως η Δανία, η Ουγγαρία, η Ιρλανδία, η Λετονία όπου απαγορεύεται η εμπορική μορφή της παρένθετης κύησης, αλλά υπάρχει νομοθετικό κενό ως προς τη μη εμπορική μορφή της.

Κατόπιν όλων αυτών, γίνεται σαφές ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο η παρένθετη μητρότητα όχι μόνο δεν αντιμετωπίζεται ενιαία, αλλά παρουσιάζει σημαντικές αποκλίσεις από κράτος σε κράτος, με τη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων να μην υφίσταται κάποιο στοιχειώδες νομοθετικό υπόβαθρο. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο ότι σε μια έρευνα που διεξήχθη το 2013 από το Τμήμα Πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα δικαιώματα των πολιτών και τις συνταγματικές υποθέσεις (Policy Department citizen’s rights and constitutional affairs of European Parliament) σχετικά με το προστατευτικό πλαίσιο που παρέχεται από τα κράτη-μέλη ως προς το θέμα αυτό, μόνο η Ελλάδα προσέφερε ένα κατανοητό και επαρκές ρυθμιστικό πλαίσιο, ικανό να διευκολύνει και να ενισχύσει την παρένθετη μητρότητα.

Εν συνεχεία, παρουσιάζονται ορισμένες ενδεικτικές ρυθμίσεις που ισχύουν σε κάποια κράτη, καθώς -όπως έγινε εμφανές- είναι αδύνατη μία ενιαία επισκόπηση.

Ελλάδα

Στη χώρα μας, με τους νόμους 3089/2002, 3305/2005 και τις διατάξεις-άρθρα 1455-1460 του Αστικού Κώδικα, επιτρέπεται η αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα, σε περίπτωση διαπιστωμένης ιατρικής ανικανότητας για φυσική αναπαραγωγή, κατόπιν προηγούμενης γραπτής συμφωνίας, η οποία ορίζει ότι η παρένθετη μητέρα έχει υποχρέωση να παραδώσει το παιδί που θα γεννήσει, ενώ αυτή και ο σύζυγος -ή νόμιμος σύντροφός της- δεν έχουν κανένα γονικό δικαίωμα πάνω στο παιδί. Αντιθέτως, με τη γέννηση του παιδιού μεταβιβάζονται αυτόματα τα νομικά γονικά δικαιώματα στο ζευγάρι που κατέφυγε στην παρένθετη κύηση, το οποίο βαρύνεται επίσης με όλα τα ιατρικά και νομικά έξοδα της διαδικασίας, και με την υποχρέωση να έχει αναζητήσει τη συνδρομή ψυχολόγου για τη διαβεβαίωση της καλής συναισθηματικής κατάστασης της κυοφόρου γυναίκας. Παράλληλα, ο νόμος επιφυλάσσει στην παρένθετη μητέρα το δικαίωμα σε νόμιμη άμβλωση, ενώ επιτρέπει την προέλευση του γεννητικού υλικού μόνο από τη γενετική μητέρα ή από τρίτη δότρια.

Ηνωμένο Βασίλειο

Η μορφή παρένθετης μητρότητας που ρυθμίζεται είναι η μη εμπορική, ενώ η νόμιμη μητέρα του παιδιού που θα γεννηθεί είναι η κυοφόρος, η οποία έχει και το δικαίωμα να κρατήσει το παιδί, ακόμα και αν δεν συνδέεται μαζί του βιολογικά. Τα συμβόλαια παρένθετης μητρότητας δεν μπορούν να επιβληθούν στα μέρη, ακόμα και αν έχει υπογραφεί σχετική συμφωνία, και έχουν καλυφθεί τα έξοδα της διαδικασίας. Συνεπώς, τα δικαιώματα των γονέων ανήκουν στο ζεύγος από την παρένθετη μητέρα και το σύζυγο/σύντροφό της, ενώ το ζευγάρι που συνήψε τη σχετική συμφωνία και κατέφυγε σε αυτή τη μέθοδο, απαιτείται να καταθέσει σχετική αίτηση για την απόκτηση του νόμιμου γονικού δικαιώματος.

Ρουμανία

Στη χώρα αυτή, το υπάρχον νομοθετικό καθεστώς δεν διευθετεί την παρένθετη μητρότητα -παρότι δυνητικά μια τέτοια συμφωνία μπορεί να λάβει χώρα-, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να παράγει έννομες συνέπειες, καθώς η παρένθετη μητέρα δεν μπορεί να εξαναγκαστεί σε διακοπή του νομικού μητρικού δεσμού που -εκ των πραγμάτων- δημιουργείται. Έτσι, η μόνη δυνατή λύση, ώστε να αποκτήσουν τα νόμιμα γονικά δικαιώματα οι γονείς που επεδίωξαν την παρένθετη μητρότητα, θα ήταν η υιοθέτηση του παιδιού – οπότε και εμφανίζεται το παράδοξο της υιοθέτησης του παιδιού από τη γενετική του μητέρα. Ο σύζυγος, αρχικά, θα αναγνώριζε την πατρότητα του παιδιού, και έπειτα η γενετική μητέρα -μετά τη συναίνεση της παρένθετης μητέρας, που θεωρείται η νόμιμη- θα υιοθετούσε το παιδί του συζύγου της.

Η Παρένθετη Μητρότητα Στις Η.Π.Α.

Στις 50 Πολιτείες της Αμερικής οι νομοθετικές ρυθμίσεις που άπτονται της παρένθετης μητρότητας παρουσιάζουν εξίσου μεγάλη ποικιλία, με διατάξεις που απαγορεύουν πλήρως αυτό το είδος αναπαραγωγής, μέχρι προβλέψεις που χαρακτηρίζονται ως από τις πιο φιλελεύθερες παγκοσμίως. Σχεδόν στις μισές από αυτές υπάρχει ένα σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, ενώ η διάκριση στις ισχύουσες ρυθμίσεις είναι όμοια με αυτή στην Ευρώπη, με περιπτώσεις όπου η παρένθετη κύηση απαγορεύεται ρητά, άλλες όπου αυτή επιτρέπεται ρητά, και άλλες όπου η νομοθετική προσέγγιση παραμένει σε μία αδιευκρίνιστη γκρίζα ζώνη.

Πιο αναλυτικά, μόλις 4 από τις 50 συνολικά Πολιτείες απαγορεύουν την παρένθετη μητρότητα, η Νέα Υόρκη, η Indiana, το Michigan και το New Jersey, με τις 3 πρώτες να θεωρούν κάποιο ενδεχόμενο συμβόλαιο παρένθετης μητρότητας ως κενό και μη δυνάμενο να επιβληθεί στα μέρη.

Αναφορικά με τις 14 Πολιτείες (Alabama, California, Florida, Illinois, Nevada, Texas, Virginia, Washington κτλ.) που επιτρέπουν και ρυθμίζουν την παρένθετη μητρότητα, είναι αδύνατον να δοθεί μία ενιαία σκιαγράφηση των κανονιστικών προβλέψεων, καθώς οι προϋποθέσεις της παρένθετης μητρότητας και τα επιτρεπόμενα είδη της διαφέρουν σε κάθε Πολιτεία. Για παράδειγμα, στην California επιτρέπεται μόνο η μερική υποκατάσταση, ενώ απουσιάζουν οι περιορισμοί στα εμπλεκόμενα μέρη, ηλικιακά όρια, προηγούμενες εξετάσεις κτλ. και δεν απαιτείται η υπηκοότητα ως προϋπόθεση για τη συμμετοχή στη διαδικασία. Αντιθέτως, στη Florida επιτρέπονται και οι δύο μορφές υποκατάστασης, με το νομοθέτη να επιφυλάσσει διαφορετική νομοθετική μεταχείριση για κάθε μία από αυτές.

Στις υπόλοιπες Πολιτείες (Arizona, Hawaii, Iowa, Kansas, Louisiana, Massachusetts, Nebraska, Oklahoma κτλ.) εντοπίζεται έλλειψη νομοθετικής ρύθμισης -ή έστω διευθέτησης των ζητημάτων που προκύπτουν μέσω της νομολογίας-, με συνέπεια οι διδόμενες κάθε φορά λύσεις να παρουσιάζουν έντονη ποικιλομορφία. Ενδεικτικά, στη Μασαχουσέτη η νομολογία επιτρέπει την παρένθετη μητρότητα και σε περιπτώσεις πλήρους υποκατάστασης, ενώ η κυοφόρος γυναίκα μαζί με τον σύζυγο ή νόμιμο σύντροφό της θεωρούνται ως οι νόμιμοι γονείς του παιδιού. Επιπλέον, στη Νότια Καρολίνα -όπου η παρένθετη μητρότητα δεν απαγορεύεται νομοθετικά ή νομολογιακά- το τέκνο που γεννιέται από την παρένθετη μητέρα θεωρείται τέκνο των προσώπων που επιθυμούσαν την τεκνοποίηση, και όχι της κυοφόρου γυναίκας. Στο Wisconsin, παρά την απουσία σχετικής κανονιστικής ρύθμισης, το Ανώτατο Δικαστήριο της Πολιτείας νομολογιακά δέχεται πάγια την ισχύ συμβολαίων παρένθετης μητρότητας, εκτός και αν θίγονται τα συμφέροντα του παιδιού.

Συμπεράσματα

Εν κατακλείδι, από τα παραπάνω αποτυπώνεται πως το φαινόμενο της παρένθετης μητρότητας αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα περίπλοκο και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενο ζήτημα ως προς τις ρυθμιστικές τάσεις του νομοθέτη σε παγκόσμιο επίπεδο. Η διαπίστωση αυτή, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι αυτή η τεχνητή μέθοδος αναπαραγωγής -σύμφωνα με ορισμένους- λαμβάνει διαστάσεις παγκόσμιας βιομηχανίας που αποφέρει ετησίως 6 δισεκατομμύρια, προκαλεί έντονη ανησυχία για τις προαναφερόμενες ελλείψεις, και για το πώς αυτές με τη σειρά τους θα μπορούσαν να θέσουν υπό διακινδύνευση τη συνεχώς αυξανόμενη πρακτική της παρένθετης μητρότητας. Άλλωστε, το Μόνιμο Γραφείο της Διάσκεψης της Χάγης για το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο (Permanent Bureau of the Hague Conference on Private International Law) υπολογίζει την “άνθηση” αυτής της βιομηχανίας σε ποσοστό 1000% για την τετραετία 2006-2010, με τα δεδομένα να αυξάνονται συνεχώς.

Πηγές:Σαββίνα Καλαϊτζίδου

BLOGGER ΠΕΡΣΕΦΒΝΗ

ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ Η ΕΝΩΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 

ΣΤΟΝ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΦΟΡΕΑ 

ΕΚΠΡΟΣΩΠΙΣΗΣ 

ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ