ΥΠΑΤΙΑ: Η ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Υπατία: Η Μάρτυρας της Σοφίας

Η Αλεξάνδρεια του 4ου αιώνα μΧ. ήταν ο χώρος μιας μικρής επιστημονικής αναγέννησης η οποία φωτίστηκε από την πιο διάσημη γυναίκα επιστήμονα και φιλόσοφο, την Υπατία. Προκαλούσε τον σεβασμό και τον θαυμασμό των πνευματικών ανθρώπων της πόλης, αλλά βρήκε τραγικό τέλος στα χέρια φανατισμένων Χριστιανών.

Κόρη του μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα, έλαβε με τις φροντίδες του πατέρα της πολύ καλή εκπαίδευση και ταξίδεψε στην Αθήνα και στην Ιταλία. Στην Αθήνα παρακολούθησε μαθήματα στη νεοπλατωνική σχολή του Πλούταρχου του Νεότερου και της κόρης του Ασκληπιγένειας αλλά μαθήτευσε και κοντά στον Ιεροκλή. Επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια, επικεφαλής της εκεί σχολής των Πλατωνιστών (400 μΧ.), δίδαξε φιλοσοφία και μαθηματικά και αποτέλεσε πόλο έλξης για τους διανοούμενους της εποχής, ενώ έκανε εκτενή και ουσιώδη σχόλια στα μαθηματικά έργα του Διόφαντου και του Απολλώνιου.

Δυστυχώς, παρότι η ίδια η Υπατία υπήρξε πολυγραφότατη, κανένα από τα έργα της δεν σώζεται και έχουμε μόνο αναφορές για αυτά. Πολλοί από τους μαθητές της ανήκαν στους ανώτατους κύκλους της αριστοκρατίας της πόλης και υπήρξαν σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο επίσκοπος Κυρήνης Συνέσιος και ο έπαρχος της Αλεξανδρείας Ορέστης. Η ίδια επηρεάστηκε φιλοσοφικά από τους νεοπλατωνικούς Πλωτίνο και Ιάμβλιχο. Η Υπατία δίδαξε τις φιλοσοφικές τους ιδέες με μια μεγαλύτερη επιστημονική έμφαση από ότι οι πρώτοι οπαδοί του Νεοπλατωνισμού. Περιγράφεται από όλους τους σχολιαστές ως χαρισματικός δάσκαλος.

Στη βιβλιογραφία, οι χρονολογίες γέννησης που συναντάμε για την Υπατία είναι δύο: το έτος 370 και τα έτη 355/360 μΧ. ορισμένοι λόγιοι σωστά υποστηρίζουν ότι η φιλόσοφος γεννήθηκε γύρω στο 355 και ήταν περίπου 60 ετών όταν πέθανε.

Το έργο της

Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα, η Υπατία έγραψε σχόλια στην Αριθμητική του Διοφάντη του Αλεξανδρέως, στα Κωνικά του Απολλώνιου από την Πέργη και στον αστρονομικό κανόνα του Πτολεμαίου. Αυτά τα έργα χάθηκαν, αλλά οι τίτλοι τους σε συνδυασμό με τις επιστολές του μαθητή της Συνέσιου, ο οποίος την συμβουλευόταν για θέματα όπως η κατασκευή ενός αστρολάβου, δείχνουν ότι είχε αφοσιωθεί ιδιαίτερα στην αστρονομία και στα μαθηματικά ενώ η ύπαρξη κάποιων αυστηρά φιλοσοφικών έργων της είναι άγνωστη. Για τη σημασία της στον χώρο του πνεύματος μιλούν με θαυμασμό και πολύ σεβασμό οι επιστολές του Συνέσιου, αντίθετα όμως, ο Δαμάσκιος από τη Δαμασκό διατύπωσε γι’ αυτήν κρίσεις μάλλον περιφρονητικές.

O σύγχρονος εκκλησιαστικός συγγραφέας Σωκράτης γράφει: “έφτασε σε τέτοια ύψη ευρυμάθειας ώστε ξεπέρασε όλους τους φιλοσόφους της εποχής της, ανέλαβε την πλατωνική σχολή που είχε ιδρύσει ο Πλωτίνος και έδινε τις φιλοσοφικές της διαλέξεις σε όλους εκείνους που ήθελαν να την ακούσουν”. Έτσι, το είδος της φιλοσοφίας που δίδασκε η Υπατία στους μαθητές της, βάσει των περιγραφών που κάνει ο Συνέσιος, επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές .Ο Σωκράτης αναμφισβήτητα εννοεί ότι η σπουδαιότητα της Υπατίας ξεπέρασε εκείνη των άλλων Αλεξανδρινών φιλοσόφων του τέλους του 4ου, και των αρχών του 5ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, οι υπόλοιποι φιλόσοφοι εκείνης της περιόδου που αναφέρονται στις πηγές φαίνονται να έχουν περάσει στην αφάνεια.

Ως μαθηματικός

Ότι γνωρίζουμε για τα Μαθηματικά της, είναι μόνο ένα μικρό υποσύνολο του έργου της. Σε μεγάλο βαθμό θεωρείται ως δάσκαλος και λόγιος. Επιμελήθηκε έργα Γεωμετρίας, Άλγεβρας και Αστρονομίας και ήξερε πώς να κάνει αστρολάβους και υγροσκόπια. Οι συνεισφορές της στην Αλεξανδρινή φιλοσοφία και η εξερεύνησή της για την πιθανή επέκταση και δημιουργία προχωρημένων μαθηματικών της αρχαιότητας αξίζουν προσεκτική μεταχείριση.

Το γεγονός ότι η Υπατία ήταν μαθηματικός, δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Η Υπατία έμαθε μαθηματικά από τον πατέρα της τον Θέωνα. Κατάφερε να τον ξεπεράσει σε αυτό τον τομέα και να διδάξει σε πολλούς μαθητές. Επιπλέον, από το λεξικό του Σούδα (βυζαντινό λεξικό που ήταν στηριγμένο στα έργα του Δαμασκίου), της αποδίδεται η συγγραφή τριών έργων. Τα μόνα που είναι γνωστό ότι έχει γράψει συνδέονται με τα μαθηματικά και την αστρονομία. Θεωρείται ότι είχε βασίσει τα βιβλία της στη Νεοπλατωνική Φιλοσοφία.

Ο Αστρονομικός Κανών

Το λεξικό του Σούδα αποκαλύπτει ότι η Υπατία έγραψε ένα τόμο με τίτλο «Ο Αστρονομικός Κανών» καθώς επιδίωκε να μελετήσει και να εμβαθύνει περισσότερο στους τομείς των μαθηματικών του πατέρα της, απ’ ότι έκανε εκείνος. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο «Αστρονομικός Κανών» ήταν απλώς μια συλλογή από αστρονομικούς πίνακες άλλοι πάλι θεωρούν ότι ήταν ένα σχόλιο σχετικά με τον Πτολεμαίο. Ένα από τα σημαντικά βιβλία του

 

Πτολεμαίου είναι η ­Αλμαγέστη. Σχόλια πάνω στο Βιβλίο Τρία έχει κάνει ο Θέωνας, όπου λέει ότι το έργο είναι “…στην κριτική αναθεώρηση της φιλοσόφου Υπατίας, της κόρης μου. “. Υπάρχει η υπόθεση ότι η Υπατία είχε γράψει μέρη από αυτά τα Σχόλια. Επιπλέον, σημείωμα στο λεξικό του Σούδα αναφέρει τους τίτλους των έργων της Υπατίας, ενώ έχουν χαθεί τμήματα αυτών όπου η Υπατία ανέλυε τους κώνους του Απολλώνιου και την αριθμητική του Διόφαντου. Και τα δύο έργα ασχολούνται με παραστάσεις της ανώτερης τάξης των εξισώσεων αλλά επειδή η προσέγγιση του Απολλώνιου ήταν αριθμητική και του Διόφαντου γεωμετρική, καταλαβαίνουμε ότι η Υπατία ήταν εξοικειωμένη τόσο με τις αλγεβρικές όσο και με τις γεωμετρικές αναπαραστάσεις υψηλότερης τάξης εξισώσεων.

Ο αστρολάβος

Μία άλλη πηγή πληροφοριών για τις μαθηματικές δραστηριότητες της είναι η αλληλογραφία του Συνέσιου που αποκαλύπτει ότι σπούδασε φιλοσοφία και αστρονομία κάτω από την καθοδήγηση της Υπατίας και αναφέρει τη δημιουργία κάποιων επιστημονικών οργάνων όπως:

-Ο αστρολάβος. Ο αστρολάβος χρησιμοποιούταν για τη μέτρηση των θέσεων των άστρων, πλανητών και του ήλιου και για τον υπολογισμό της ώρας και του ανερχόμενου ζωδίου του ζωδιακού.

-Το υγρόμετρο, συσκευή για τη διύλιση του νερού, για τη μέτρηση της στάθμης του νερού

-Και ένα διαβαθμισμένο υγρόμετρο από μπρούτζο για τη μέτρηση της ειδικής βαρύτητας (πυκνότητας) ενός υγρού.

Σπούδασε στη νεοπλατωνική σχολή του Πλούταρχου του Νεότερου και της κόρης του, Ασκληπιγένειας, στην Αθήνα. Την εποχή εκείνη υπήρχε διάκριση μεταξύ των νεοπλατωνικών σχολών της Αλεξάνδρειας και της Αθήνας. Η σχολή της Αθήνας τόνιζε περισσότερο τη μαγεία και την απόκρυφη επιστήμη αν και για τους Χριστιανούς, όλοι οι Πλατωνιστές ήταν επικίνδυνοι αιρετικοί.

Όταν επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια έγινε δασκάλα των μαθηματικών και της φιλοσοφίας. Το Μουσείο είχε χάσει την υπεροχή του και η Αλεξάνδρεια τώρα είχε ξεχωριστά σχολεία για παγανιστές, για Εβραίους και για Χριστιανούς. Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας ήταν ίδρυμα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκτός από το κτίριο το οποίο περιελάμβανε τη φημισμένη Βιβλιοθήκη, ονομάζονταν έτσι και η εκεί εργαζόμενη χορεία των λογίων ανδρών, οι οποίοι διέτριβαν και σιτίζονταν με δημόσια δαπάνη. Ασχολείτο με την μελέτη και διδασκαλία των επιστημών και της φιλολογίας. Η Υπατία δίδασκε σε ανθρώπους κάθε θρησκείας και μετά τον πατέρα της ανέλαβε μια Έδρα Φιλοσοφίας στην πόλη. Σύμφωνα με τον βυζαντινό εγκυκλοπαιδιστή Σούδα, “ήταν επίσημα διορισμένη να ερμηνεύει το δόγμα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη κ.ά.”.

Πολλοί μαθητές έρχονταν στην Αλεξάνδρεια ειδικά για να παρακολουθήσουν τις διαλέξεις της για τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φιλοσοφία και τη μηχανική. Το σπίτι της έγινε κέντρο διανοουμένων και συγκέντρωνε σχολαστικιστές που συζητούσαν επιστημονικά και φιλοσοφικά ερωτήματα. Ο Elbert Hubbard δίνει ένα φαιδρό πορτραίτο για την Υπατία. Ακολουθώντας τον Ιωάννη το Νίκιο, ένα κόπτη επίσκοπο που διαστρέβλωνε την ιστορία για να την ταιριάξει με το χριστιανισμό, ο Hubbard αναφέρει ότι η Υπατία υπνώτιζε τους μαθητές της με σατανικές μεθόδους.

Η φήμη της προσείλκυε μαθητές απ’ όλη τη Μεσόγειο. Μάλιστα, πιστεύεται ότι την εποχή που πέθανε η Υπατία ήταν η καλύτερη μαθηματικός του Ελληνορωμαϊκού κόσμου, και πολύ πιθανόν και όλου του υπόλοιπου, επισκιάζοντας έτσι τον πατέρα της στη φήμη της ως δασκάλα. Αν και δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε όλους τους μαθητές της, υπάρχουν ενδείξεις ότι ήταν γενικά πλούσιοι και ισχυροί. Ο πιο γνωστός μαθητής της ήταν ο Συνέσιος της Κυρήνης, ο οποίος προσπάθησε να συνδέσει τον πρόωρο χριστιανισμό με τον Νεοπλατωνισμό. Οι τακτικοί και πιο αφοσιωμένοι μαθητές της συναντούσαν την Υπατία συχνά και η σχέση με τη δασκάλα τους αντικατόπτριζε μια μακρόχρονη επαφή στοργής και διαρκούς αφοσίωσης. Θεωρούσαν την Υπατία όχι μόνο δασκάλα της φιλοσοφίας, αλλά και μητέρα ή αδελφή. Η αίσθηση αφοσίωσης προς τη δασκάλα τους ήταν τόσο βαθιά ώστε ο Συνέσιος ήταν πρόθυμος να εγκαταλείψει την πατρική του γη για χάρη της. Αυτός ο στενός κύκλος μαθητών, μέσα στον οποίο προτιμούσαν να αποκαλούνται “εταίροι” είχε βαθύτατους δεσμούς. Κάποια από τα γράμματά του προς αυτή έχουν διασωθεί, όπως και κάποια άλλα απεσταλμένα σε συμμαθητές του, όπου εκφράζει τον θαυμασμό του και την επιρροή που του είχε ασκήσει.

Στα γράμματα του Συνέσιου μας δίνονται κάποια ονόματα μαθητών της Υπατίας που επικυρώνουν το ταλέντο και τη φήμη της. Εκτός από τον Συνέσιο, μαθητές επίσης ήταν ο μικρότερος αδερφός του Εφέστιος και ο θείος του Αλέξανδρος, ο καλύτερός του φίλος Ηράκλειος με τον αδερφό του Ολύμπιο, και άλλοι όπως οι Ησύχιος, Αθανάσιος, Θεοδόσιος. Για να καταλάβουμε την δύναμη και τη μόρφωση των μαθητών της, ο Συνέσιος έγινε ο Επίσκοπος της Κωνσταντινουπόλεως, ενώ ο αδερφός του έγινε ο διάδοχός του. Ο Ολύμπιος ήταν ένας πλούσιος γαιοκτήμονας από τη Σελεύκεια και ήταν καλά συνδεδεμένος με την Αλεξάνδρεια, πιθανόν το ίδιο ίσχυε και για τον αδερφό του, αν και αργότερα έγινε νομάρχης της Κωνσταντινουπόλεως. Ο Ησύχιος ήταν κυβερνήτης της Άνω Λιβύης, ο Αθανάσιος ήταν ένας πολύ γνωστός αλεξανδρινός σοφιστής και ο Θεοδόσιος ήταν ένας γραμματικός, που έγραψε κανόνες για ρήματα και ουσιαστικά.

Ο θάνατος της Υπατίας

Το ότι η Υπατία επηρέασε τα πολιτικά θέματα της Αλεξάνδρειας είναι αδιαμφισβήτητο. Ο μαθητής της Ησύχιος ο Εβραίος, έγραφε: «Κρατώντας το μανδύα του φιλοσόφου και περπατώντας μέσα στην πόλη, εξηγούσε δημόσια τα γραπτά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και άλλων φιλοσόφων σε όλους όσους ήθελαν να ακούσουν ή ήθελαν να συμβουλευθούν αυτήν πρώτα για τα θέματα διοίκησης της πόλης». Σαν παγανίστρια, που ασπάστηκε την ελληνική επιστημονική σκέψη και σαν πολιτικό πρόσωπο με επιρροή, η Υπατία βρέθηκε σε πολύ επικίνδυνη θέση σε μια όλο και πιο χριστιανική πόλη.

Το 412 ο Κύριλλος, ένας φανατικός χριστιανός, έγινε Πατριάρχης της Αλεξάνδρειας. Μεγάλη εχθρότητα αναπτύχθηκε μεταξύ του Κυρίλλου και του Ορέστη, του Ρωμαίου Κυβερνήτη της Αιγύπτου, ενός παλιού μαθητή και καλού φίλου της Υπατίας. Αμέσως μόλις πήρε την εξουσία, ο Κύριλλος άρχισε να διώκει τους Εβραίους, διώχνοντας χιλιάδες από αυτούς από την πόλη. Έπειτα, παρά τη σφοδρή αντίθεση του Ορέστη, έστρεψε την προσοχή του στο να καθαρίσει την πόλη από τους νεοπλατωνιστές. Αγνοώντας τις εκκλήσεις του Ορέστη, η Υπατία αρνήθηκε να απαρνηθεί τις ιδέες της και να ασπασθεί το Χριστιανισμό.

Ο Κύριλλος, ο οποίος αργότερα αναγορεύτηκε ο πατέρας του δόγματος της Χριστιανικής Τριάδας και αγιοποιήθηκε για το ζήλο του, έβλεπε στην Υπατία μια συνεχή απειλή για τη διάδοση της Χριστιανικής πίστης. Ο Κύριλλος, τουλάχιστον έμμεσα, ήταν η αιτία του τραγικού της θανάτου. Παρά κάθε επόμενη προσπάθεια να τον απαλλάξουν από το στίγμα του δολοφόνου, παραμένει αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι δεν έκανε καμία προσπάθεια να αποτρέψει το αποτρόπαιο και βίαιο έγκλημα.



Ο φόνος της Υπατίας περιγράφεται στα γραπτά του χριστιανού ιστορικού του 5ου αιώνα Σωκράτη του Σχολαστικού: “Όλοι οι άνθρωποι την σεβόταν και την θαύμαζαν για την απλή ταπεινοφροσύνη του μυαλού της. Ωστόσο, πολλοί με πείσμα την ζήλευαν και επειδή συχνά συναντούσε και είχε μεγάλη οικειότητα με τον Ορέστη, ο λαός την κατηγόρησε ότι αυτή ήταν η αιτία που ο επίσκοπος και ο Ορέστης δεν γίνονταν φίλοι. Με λίγα λόγια, ορισμένοι φανατισμένοι με υποκινητή και αρχηγό τους τον Πέτρο, έναν οπαδό αυτής της Εκκλησίας, παρακολουθούσαν αυτή τη γυναίκα να επιστρέφει σπίτι της γυρνώντας από κάπου. Την κατέβασαν με τη βία από την άμαξά της, την μετέφεραν στην Εκκλησία που ονομαζόταν Caesarium, την γύμνωσαν εντελώς, της έσκισαν το δέρμα και έκοψαν τις σάρκες του σώματός της με κοφτερά κογχύλια μέχρι που ξεψύχησε, διαμέλισαν το σώμα της, έφεραν τα μέλη της σε ένα μέρος που ονομαζόταν Κίναρον και τα έκαψαν.”

Οι δολοφόνοι της Υπατίας ήταν Παραβολικοί, φανατικοί μοναχοί της Εκκλησίας του Αγ. Κυρίλλου της Ιερουσαλήμ, πιθανώς υποβοηθούμενοι από Νιτριανούς μοναχούς. Το αν ο Κύριλλος διέταξε ο ίδιος το φόνο παραμένει ανοικτό ερώτημα. Πάντως, δημιούργησε το πολιτικό κλίμα που επέτρεψε μια τέτοια θηριωδία. Ο Κύριλλος αργότερα ονομάστηκε άγιος. Ο Ορέστης ανέφερε τη δολοφονία και ζήτησε από τη Ρώμη να ξεκινήσει έρευνες. Αργότερα παραιτήθηκε και έφυγε από την Αλεξάνδρεια. Η έρευνα αναβλήθηκε πολλές φορές λόγω ‘έλλειψης μαρτύρων’ και τελικά ο Κύριλλος ισχυρίσθηκε ότι η Υπατία ήταν ζωντανή και ζούσε στην Αθήνα. Έτσι χάθηκε το 415 η μεγαλύτερη γυναίκα φιλόσοφος του αρχαίου κόσμου και μαζί της έπεσε και η Νεοπλατωνική Σχολή της Αλεξάνδρειας.

Εικόνα από το Μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά της Αιγύπτου.

Η μνήμη της Υπατίας πιθανώς τιμάται από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στο πρόσωπο της Αγ. Αικατερίνης της Αλεξάνδρειας. Κατά άλλους αυτή είναι διαφορετικό πρόσωπο, μια άλλη χριστιανή Αλεξανδρινή διανοούμενη που δολοφονήθηκε ένα μήνα πριν την Υπατία. Το 640 εισέβαλαν οι Άραβες στην Αλεξάνδρεια και ότι είχε απομείνει από το Μουσείο καταστράφηκε οπότε δεν υπάρχουν δικά της έργα . Ωστόσο, οι αναφορές στο πρόσωπό της από μαθητές της μας δίνουν μία σαφή εικόνα για τον σπουδαίο ρόλο που έπαιξε στην Αλεξάνδρεια της εποχής εκείνης. Ήταν μια γυναίκα με αφοσίωση σε αυτό που λάτρευε περισσότερο μια καλή δασκάλα και ένας άνθρωπος που ήξερε να ζήσει αλλά και να πεθάνει για τις αξίες της..



Βιβλιογραφία:
Dzielska Maria, Υπατία η Αλεξανδρινή μετάφραση Γιώργος Κουσουνέλος, εκδόσεις Ενάλιος.
Γκάλβεθ, Πέδρο, Υπατία: Η γυναίκα που αγάπησε την επιστήμη μετάφραση Λήδα Παλλαντίου, εκδόσεις Μεταίχμιο.
Άννας Γκέρτσου-Σαρρή, Σχετικά με την Υπατία…, εκδόσεις Κέδρος.
ΓκαμπριέλΤραριέ, Υπατία, μετάφραση ΓιάννηςΚαρβέλας, εκδόσειςUniversityStudioPress.
Δημήτρης Βαρβαρήγος, Υπατία, ιστορικό μυθιστόρημα, εκδόσεις Έντυπος.
Λεκόντ Ντε Λιλ, Υπατία και Κύριλλος, μονόπρακτο ποιητικό δράμα, μετάφραση. Ιωάννης Μποζίκης, εκδόσειςΜποζίκης.

Ίντερνετ:
http://archaia-ellada.blogspot.grΥπατία η Αλεξανδρινή
http://terrapapers.comΥπατία η Αλεξανδρινή
http://koinotopia.grΥΠΑΤΙΑ (Hypatia), μικρό αφιέρωμα στη μεγάλη μαθηματικό, αστρονόμο και φιλόσοφο
http://oodegr.coΗ φιλόσοφος Υπατία από τις πηγές
https://el.wikipedia.orgΥπατία

Συγγραφέας: Κρητικού Αλεξάνδρα

ΠΗΓΗ

ΔΕΙΤΕ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ ΠΑΤΩΝΤΑΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΦΩΤΟ:

AGORA.Η ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΥΠΑΤΙΑ -ΤΑΙΝΙΑ.(ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΥΠΟΤΙΤΛΟΙ)

Αίγυπτος υπό Ρωμαϊκή κατοχή, 391 μ.Χ. Η Υπατία (Rachel Weisz) είναι διάσημη νεοπλατωνική φιλόσοφος και μαθηματικός, εκπρόσωπος ενός κόσμου που σιγά-σιγά σβήνει. Ο Χριστιανισμός ισχυροποιείται συνεχώς, την εποχή που η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία βρίσκεται πλέον στη δύση του μεγαλείου της. Ο Davus (Max Minghella) είναι σκλάβος της Υπατίας, που στρέφεται προς τη νέα θρησκεία προσδοκώντας να κερδίσει την ελευθερία του. Δε θα αργήσει όμως να καταλάβει πως είναι ερωτευμένος με τη γυναίκα που υπηρετεί.

ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 1:54

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: